Приложения к информационной карте

 Тема: «Задания старухи Бэйбэрикэн»

Непосредственная образовательная деятельность в старшей группе

 

Образовательные области: Познание, Коммуникация, Физическая культура.

 Задачи:

Обучающие:  Знакомство с числом 8. Уравнивание групп предметов разными способами. Закреплять знания о признаках разных геометрических фигур.

Развивающие:  Развивать память, логику детей; связную речь;

Воспитательные: Воспитывать уважительное  и заботливое отношение к старикам; формировать у детей понимание того, что вежливость является важным составляющим качеством воспитанного человека.

Материал:

Демонстрацинный: экран;  мультмедиа проектор; компьютер (ноутбук); чороны маленькие и большие по 8 штук; числа от 1 до 8; компакт диск; фланелеграф; презентация.

Раздаточный:  Цифры от 1 до 8; горошки для игры.

Подготовительная работа: Повторение чисел от 1 до 7; геометрические фигуры; чтение 

сказки «Старуха Бэйбэрикэн».

Ход занятия:

1. Образования числа 8.

- Ребята, какие якутские сказки вы знаете? (ответы детей)

Сегодня к вам пришла в гости из сказки Старуха Бэйбэрикэн. Все ли знакомы с ней? У нее очень много внуков. Вы все знакомы со сказкой о старухе Бэйбэрикэн, сколько у нее было коров? (пять)

- А вы хотите знать сколько у нее внуков? Сейчас мы это узнаем. Старуха Бэйбэрикэн очень любит своих внуков, как и ваши бабушки. Поэтому к ней каждый день ходили внуки попить кумыс.

- Посмотрите, здесь посуды из которых выпили кумыс внуки Бэйбэрикэн. (чороны на фланелеграфе)

- Кто знает, что это за посуды, для чего они нужны? (чороны, для питья кумыса)

- Какие они?  (большие и маленькие)

- Сколько больших и маленьких чоронов? (по 7) Кто из вас выйдет и закрепит число 7?

- Но один из внуков Бэйбэрикэнэ проспал и пришел с опозданием. Бабушка тут же налила ему в маленьком чороне кумыс. (прикрепляю еще один маленький чорон)

- Сколько стало маленьких чоронов? (8). Кто найдет цифру 8 и прикрепит?

- Какое из числа 7 и 8 больше? На сколько?

- Что нужно делать, чтоб большие и маленькие чороны приравнялись? (убираем или добавляем один чорон)

- Как мы узнаем, что чороны равны по счету? (считем чоронов)

- Еще каким путем можно узнать, что они равны? (путем наложения друг к другу)

- И так мы узнали образование числа 8.

2. Физминутка «Конфеты моей бабушки»

3. Повторение геометрических фигур.

Однажды к бабушке Бэйбэрикэн подошел один из внуков и попросил, чтоб она помогла ему

сделать уроки. Но бабушка была очень старая, так как она все забыла. И она просит вас 

помочь ей. Поможем бабушке Бэйбэрикэн? (Слайд № 2)

- Что нарисовано на картине?

- Какие геометрические фигуры здесь использованы?

- Сколько квадратов? Покажите число. Треугольников и т.д.

4.   Логика.

Каждый вечер старуха Бэйбэрикэн шьет своим внукам рукавиц  и унты. Сейчас мы узнаем

сколько пар унтов и рукавиц шила Бэйбэрикэн. (Слайд №3)

- Сколько пар унтов шила бабушка и как вы это узнали?

- Сколько пар рукавиц шила бабушка? И скольким внукам? (у человека две руки и две ноги)

- А сейчас мы попробуем помочь старухе Бэйбэрикэн подобрать заплатку к одеждам. (Слайд

№ 4,5,6)  Кто выйдет и найдет такую заплатку для платья?

5. Загадки старухи Бэйбэрикэн. (загадки про чисел от 1 до 8)

Бабушка Бэйбэрикэн очень любит загадывать загадки своим внукам. А вам кто – нибудь

загадывает загадки дома? Теперь Бэйбэрикэн хочет узнать, умеете ли вы загадывать загадки.   

6. Подвижная игра «Быстро считай и найди свое место».

Дети бегают или делают любое движение под музыку. Воспитатель останавливает музыку и

говорит любое число. Например «пять», тогда дети берутся за руки по пять человек.

7. Рефлексия.

- Молодцы, сегодня все работали очень хорошо. Кто к нам пришла в гости? Она была очень

рада, что вы справились с ее заданиями и помогли ей.

- Какое число мы узнали сегодня?

- Что понравилось больше всего?

Открытые занятия по кружковой работе по экологии

 

  

Работа с детьми по кружковой работе по экологии

Работа с родителями 

Акция "Изготовление кормушек своими руками"

,,                                                         "Моя родословная,,

                   

                ,,Пусть всегда будет солнце,, (солнышки своими руками)

           

Работа по кружку ,,РОСИНКА,,

Актуальность и новизна:

Экологическая проблема – одна из важнейших в современном мире. Будущее человечества зависит от уровня экологической культуры каждого человека. В каждом образовательном учреждении необходимо создать соответствующую развивающую предметно – пространственную среду, в которой находился бы воспитанник с самого раннего детства. В этой среде он должен не просто жить, но и наблюдать за явлениями и событиями, задавать вопросы и получать  на них ответы. Таким образом, в программе экологического образования дошкольников – основной упор должен быть сделан на наблюдения, эксперименты и продуктивную деятельность детей.

Цель:

сформировать у детей представление о необходимости  бережного и созидательного  отношения к природе через  различные  виды  деятельности:

* Познавательную

* Ценностно – ориентированную

* Творческую (художественно  -  эстетическую)

* Коммуникативную

Задачи:

•  Расширять познания детей о животном и растительном мире

•  Заинтересовать явлениями происходящими в природе

•  Помочь понять взаимосвязь природы и человека и почувствовать ответственность за свои действия в природе

•  Воспитывать любовь к природе и развивать ее эстетическое восприятие

•  Обеспечение непрерывности экологического образования в системе ДОУ

• У детей будут сформированы элементарные экологические знания и культура поведения в природе.

•  Дети поймут взаимосвязь в природе, станут более бережно относится к ней, животным, птицам, насекомым.

•  У детей разовьется интерес к явлениям и объектам природы.

•  Дети научаться экспериментировать, анализировать и делать выводы.

•  Повысится экологическая культура родителей и педагогов, появится понимание необходимости в экологическом воспитании детей.

•  Пополнится развивающая среда в группе

Ожидаемые результаты:

• У детей будут сформированы элементарные экологические знания и культура поведения в природе.

•  Дети поймут взаимосвязь в природе, станут более бережно относится к ней, животным, птицам, насекомым.

•  У детей разовьется интерес к явлениям и объектам природы.

•  Дети научаться экспериментировать, анализировать и делать выводы.

•  Повысится экологическая культура родителей и педагогов, появится понимание необходимости в экологическом воспитании детей.

•  Пополнится развивающая среда в группе

Результат диагностики по экологическому

• 1. У 70% воспитанников сформированы представления о взаимодействии живой и неживой природы

• 2. У 65% - развито заботливое отношение к природе путем систематического, целенаправленного общения с окружающим миром.

• 3. 70% воспитанников умеют устанавливать причинно – следственные связи между природными явлениями

• 4. У 68% - развита познавательная активность, любознательность

• 5. У 70% - сформировано безопасное поведение в природе и умение по уходу за растениями и животными

  «Педагогическая находка»

Технологическая карта НОД по окружающему миру

Тема: ,,Птицы разных стран,,

Образовательные области:познавательное развитие, Социально – коммуникативное развитие, художественно - эстетическое развитие,  физическое развитие.

Задачи:

Обучающие:  развивать обобщенные представления детей о птицах, живущих не только в нашей стране, но и в других странах;расширять у детей знания и представления об особенностях внешнего вида, жизненных проявлениях, повадках птиц и приспособлении их к среде обитания;активизировать словарь детей;развивать умения составлять описательный рассказ с помощью схемы;

Развивающие:развивать память, связную речь;

Воспитательные:воспитывать бережное и заботливое отношение к птицам и животным, желание оказывать посильную помощь птицам зимой.

Виды деятельности: игровая, двигательная, познавательно-исследовательская, изобразительная

Формы реализации детских видов деятельности: хороводная игра с речевым сопровождением, дидактическая игра, отгадывание загадок, экспериментирование, изготовление продукта детского творчества

Формы организации:групповая, индивидуальная

Оборудование и материалы:иллюстрации и фотографии с изображением птиц разных стран, птичьей стаи; яйца; мячи теннисные, материалы для аппликации (клеенка, клей, ножницы, салфетка, лист бумаги разных цветов 5х7см и 9х12см на каждого ребенка); экран;  мультимедийный проектор; компьютер (ноутбук); презентация.

Подготовительная работа:чтение произведений Сэмээр «Туллуктар» («Снегири»); заучивание стихотворения А. Николаева  «Тыытыма чыычаах уйатын»; изготовление панно «Птицы – наши маленькие друзья»; дидактическая игра «Кто чем питается?».

Ход образовательной деятельности

Воспитатель: - Ребята, сегодня очень ярко светит солнышко и небо такое голубое.  Давайте поздороваемся с солнышком и со всем, что нас окружает.

 Речевая игра «Поздороваемся» «Собрались все дети в круг, я твой друг и ты мой друг, дружно за руки возьмемся и друг другу улыбнемся».

Воспитатель: - А теперь  будем отгадывать загадки, если отгадать все загадки, то можно узнать, о ком эти загадки.

(Загадки о птицах -  дети отгадывают загадки, выбирают соответствующие картинки)

- Скажите, о ком загадали загадки? (о птицах). Как можно назвать их всех одним словом? (Птицы).Ребята, посмотрите на свои карточки, как много здесь красивых птиц! Многие птицы нам уже знакомы. Давайте вспомним, каких птиц мы уже знаем. (Кукушка, дятел, сова, синица, воробей, глухарь, ворон, ворона и др.)

- Сегодня мы поговорим и узнаем о птицах очень – очень многое. Разновидностей птиц очень много. Их можно встретить в любом уголке Земли, от полярной тундры до тропиков, на воде и на суше. Одни птицы круглый год живут на одном месте, другие ежегодно перелетают Землю из конца в конец, меняя район своего обитания. Всем известно, что птицы строят гнезда и откладывают в них яйца. У всех птиц есть крылья, однако некоторые птицы, такие, как пингвины или страусы, не умеют летать. Самой большой из живущих на Земле птиц является страус. Его рост может достигать 2,7м. А самая маленькая птичка на свете это колибри – «пчелка», которая по своим размерам действительно не больше шмеля.

- Сейчас я вам покажу птицы разных стран. Таких птиц мы никогда не видели.  Посмотрите на экран. (на экране демонстрируется слайд с изображением разных птиц)

- А теперь скажите мне, как вы думаете, чем питаются птицы? (ответы детей).

Все птицы питаются по разному. Одни птицы питаются растительной пищей: плодами, орехами и семенами. Некоторые из них питаются исключительно одним видом пищи: червями, рыбами или насекомыми. Среди них есть настоящие охотники, съедающие других животных, включая змей и рыб.

- Из каких частей состоит тело птицы? (голова, туловище, хвост).

- Что есть на голове? (ответы детей).

- Есть ли у птиц уши? (ответы детей). Есть, но не видны из – за перьев. Наружных ушей нет.

- Сейчас я вам покажу клювы и лапы птиц.

На экране демонстрируется слайд клюв и лап разных птиц.

 

Птицы обладают жестким легким носом (его еще называют клювом), с помощью которого отыскивают, разгрызают или удерживают пищу. Клювом птицы также чистят свои перья и строят гнезда. Лапы птице нужны не только для ходьбы и бега, но также для того, чтобы держать и разрывать пищу, взбираться по деревьям, плавать и чистить перья. У большинства птиц на лапе имеются три или четыре когтя.

- Всем известно, что птицы строят гнезда. Гнезда бывают разные.

- А чем они строят свои гнезда? (ответы детей).

- Как вы думаете, почему птицы строят гнезда? (ответы детей).

- Яйца у разных птиц разные, по цвету и величине. У страуса яйца очень большое, у перепелки – в крапинку, а у дрозда яйца ярко – голубые. Посмотрите на экран, какие бывают яйца ( на экране демонстрируется яйца страуса, курицы иколибри).

- Ребята, скажите, как появляются птенчики у птиц? (ответы детей).Вы все много раз ели яйца. Там были птенчики? (ответы детей).

Рассматривание вареного яйца

- Давайте рассмотрим яйцо и узнаем, как оно устроено. Смотрите, я разбиваю яйцо, удаляю скорлупу. Теперь я снимаю белок и открываю желток. Внимательно присмотритесь: видите, с одной стороны желтка есть маленькое темное пятнышко серовато – синеватого цвета? Вот это и есть будущий птенец. У него нет никаких частей тела. Ответьте, есть птенец в яйце или нет? (Птенца нет, но есть только зародыш на самой ранней стадии его развития.) 

Рассматривание сырого яйца

- А теперь рассмотрим, как устроено настоящее сырое, не сваренное яйцо. Скорлупу надо снимать очень осторожно, чтобы не повредить пленку.

Воспитатель аккуратно разбивает яйцо и выливает его на тарелку, стараясь не повредить желток.

- Теперь вы видите, что белок жидкий, в нем много воды. Вспомним, зачем нужен белок? (Чтобы пить).  А зачем нужен желток? (Чтобы есть).

Сравнение сырого и вареного яиц

- Сейчас мы проведем опыт с яйцом. Будем сравнивать сырого и вареного яиц. Почему у яйца один конец тупой, а другой острый? Представьте себе любую птицу, которая отложила яйцо на ровном месте или на дне гнезда.

(воспитатель кладет на блюда маленький мячик или шарик)

Толкните шарик. (шарик покатился) Что было бы яйцом, если бы оно так катилось от малейшего толчка?

- А теперь толкните яйцо?

(воспитатель кладет на блюдо второе сырое яйцо. Яйцо поворачивается вокруг острого конца и не катится. Опыт повторяется 2 – 3 раза)

- Кто скажет, почему же один конец у яйца острый, а второй тупой?

- И последний опыт. Давайте покрутим, как юлу, сырое яйцо и вареное. Они будут крутиться одинаково или по разному?

(опыт выполняет кто – либо из детей)

Физкультминутка

- «Тыытыма чыычаах уйатын» (про птиц).

Описательный рассказ детей с помощью схемы.

Дети составляют рассказ о птицах по схеме «Птицы».

(на экране демонстрируется изображение глухаря, воробья, совы, дятла, орла)

Самостоятельная работа детей.

- Дети изготавливают птиц в технике «Оригами».

Итог

- Дети, какие у вас получились красивые птички! Молодцы, что придумали им названия и смогли о них рассказать. Вы проявили выдумку, фантазию, и у вас всё получилось, так как вы соблюдали все правила и работали с любовью.

                                   О5о олохоо сыстар эйгэтин тэрийии

Ханнык баарар омук скээбит, олорбут олоун, сырдатар уостан – уоска бэриллэн аныгы ыччакка тиийэн кэлбит уостубат – спт айымньылаах буолар. Саха омуга скээбит дойдутун тыынын, дьонун йун – санаатын, олоун  - дьааын кэрээлиир сд айымньытынан олохо буолар.

Ханнык баарар норуот бэйэтин трт култууратыгар тирэирэн, онтон кс ылан, омук быыытынан сайдар, уратыланар. Бииги сахалар, гс йэни ууордаан, лбкк – сппэккэ уостан – уоска, йтн – йг хатанан баччааа диэри тиийэн кэлбит олохобут саханы «саха» дэттэ, аан дойдуга аатырта. Былыр сурук – бичик суоуна, сутэн-оон хаалбакка олохобут тыыннаах хаалыыта бииги олохоуттарбыт тлэрэ буолар.

Олохо – былыргы саха олоор рэх суолталаах сд айымньы этэ, ол иин гс тмэн йэлэри ууордаан, бииги кэммитигэр диэри тыыннаах тиийэн кэлбит диэн санааны тутуан, олохо кэлэр клнэни иитэр, рэтэр, сайыннарар кыаа трт йдбллэргэ хайдах кстрн кэтээн, болойон крдхх, кии элбэи туаныан сп эбит. Ол курдук олохо т да омуннааын, элбэх фантазиялааын, ымпыктаан-чымпыктаан, уатан-тэнитэн хоуйуулаа5ын рднэн, норуот ооо, ыччакка, аан айылаа сыыана, иитэр гэстэрэ, бухатыыры ууйуу, эрчийии, ыал ийэтэ-аата буолар аналга бэлэмнээин, олох-дьаах, итээл сиэрин-туомун тутууу, толоруу гэстэрэ олохо аайы балачча киэник уонна чуолкайдык кстллр.

Олохо – кии сирдээи аналын туунан йдбл биэрэр, кии кыаын, ттн уруйдуур, уран тылга ууйар, кстээх санааны кдьтэр, эрэл, эрчим санааны иэрэр ураты тыыннаах айымньы.

Олохо срдээх уустук силистээх – мутуктаах, оо йдргэр улахан кээмэйдээх поэтическай айымньы буолар. Ол иин олохону билииннэриигэ оо сааын уратыта хайаан да учуоттанар.

Олохо тылын – н иитиннэрии лэтэ оо кыра эрдэиттэн ыытыллар. Оо олох кыратыгар ыалга, дьиээ – уокка эбэ – ээ, трппт олохону сэээрэн истэн оо боломтотун тардар.

Оо тэрилтэтигэр кыра блхх олохону иитиннэрии кыра оону сылаппат курдук барар. Ол курдук, уугэр диэри саастаах кырачааннар ойууттан крн айыы бухатыырын, кыыын – уолун, ийэтин – аатын кылгас аатын билэ, араара рэнэллэр, олохоо сыыаннаах тылы истэ, йд, саара улааталлар. Ол олохону истэргэ бастакы руйэхтэри иэрэр. Маныаха оо боломтотун тардар чаылхай олохоттон ооуллубут ойуу – бичик, тутарыгар табыгастаах оонньуур куукулалар, мультфильмнэр улахан оруоллаахтар.Оо улаатан барыытыгар  4 – 6 сааыгар тугу барытын сэргиир, ылынар, иэринэр кэмэ. Бу саастарыгар олохо тылын истэ, айыы уонна абааы бухатыырдарын, дьонун – сэргэтин араара рэнэр. Айыы дьоно сырдыгы тараталлар, абааы тт харааны, куааны батыаллар диэн йдбл сыыйа быааран бараллар, сорох тыллары саара рэнэллэр. Тнн эрдэ уонна элбэхтик истэллэр да, соччонон тктэ сатыыр, толорор баата улаатар. Олохону иитиннэрии оону сылаппат гына ыытыллыр. Бу кэмэ оо интэриэин тардар, кбтэр курдук, олохо текиин судургутутан кэпсээн биэриллиэхтээх. Ол курдук йдргэр табыгастаах гына олохону остуоруйа курдук кылгатан, ол эрээри олохо ойуулуур – дьннр олук тылларын туттан срн ис хооонун билииннэриллиэхтээх. Онно иитээччи оолорго анаан ооуллубут олохо остуоруйаттан да кэпсиэн сп, эбэтэр бэйэтэ олох атын ис хооонноон айыан сп.

Оону толкуйдатар курдук ыйытыылары туруоран йг оорон крр дьоурдарын сайыннарары ситииллиэхтээх.

Психологтар бэлиэтээиннэринэн, срннээн оо 5-6 сааыгар чгэйи – куааны араарар, сыаналыыр, кэпсэтиигэ кыттан санаатын ллэстэр буолар. Бу кэмэ олохо с дойдутун, онно олорор дьону – сэргэни, абааы аймаын туунан йдбллэри билииннэрии сааланар.

Айыы дьоно сырдыгы тараталлар,  ыраас ыра санаалаахтар, сырдыгы, ырааы сааллар. Туттардыын - хаптардыын, саалыын - иэлиин, сиэри – туому тутуаллар. Абааы тт харааны, куааны батыар диэн йдбл сыыйа быаарыллыр. Олохоут абааынан сирэйдээн айылаа буолар хараа к ойуулаан крдррн билсэллэр. Олохоттон сири-дойдуну, бухатыыр тас ксттн, туттар тэрилин, клтн, дьарыгын хоуйа, кылгас чаылхай ойуулааыннаах олугу саара, йтн этэ рэнэллэр, олохо тылын-н туанан санааларын кэпсиир буолаллар.

Иитээччи ооо тириэрдэр бары сатабылы туанан айымньылаахтык улэлээтэинэ, ооолохо эйгэтигэр тргэнник киирэр, истэр, сэээрэр буола улаатар. Дьарыктар оонньуу быыытынан ыытыллар буоллахтарына, оо тылы – , хамсаныыны тургэнник ылынар. Иитээччи оо нарын, чараас уйулатын боломтоо ылан, улэтин сатабыллаахтык тэрийэн, оонньууну кн ханнык баарар кэмигэр оо баатын, интэриэин учуоттаан ыытара наадалаах.

Иитээччи дьарык кэмигэр быстах ойуулааыннары иитиннэрэн оолор хайдах йдбттэрин урууйдатан кртэ оо дьоурун аарга, сайыннарарга олус туалаахбуолуо. Хас биирдии оо ураты ис кыахтаах, уус-уран айымньыны ылыныыта, сыаналааына эмиэ уратылардаах буолар. Урууйга оо айымньыны ылыныытын таымыттан, уратытыттан таааран, н – дьнн талан ойуулуур. Кини урууйга, ааыыга тардыстан, ааааччы бэрдэ буолуон сп.

Илиинэн лэ дьарыгар эмиэ оо сааынан крн, сайдыытын уопсай таымыгар сп тубэиннэрэн, араас крнээх ооуктары мэийэн эбэтэр кырыйан оорторуохха сп.

Итини таынан, олохону остуол, тыл оонньуутунан, инсценировканан билииннэриэххэ, араас аралдьытыылары, курууоктары тэрийиэххэ сп. Манна тнн араас уот-кс,  кыыл-ктр саата, музыка туттуллар да оодьарыктанар баата крэр.

Ол курдук оолор 4-6 саастарыгар тугу барытын ылынымтыа, иэримтиэ кэмнэрэ. Оо уус-ураннык истэр, йг оорон крр, саарар, толкуйдуур дьоурун кыаа скр кэмэ буолан кэпсиир, сээргиир, толорор рйэхтэнэр.

Онон бу кэми аарбакка о5о интэриэин тардар, кбтэр курдук гына, олохо текиин кылгатан кэпсиэххэ сп.

Олохону этигэр-хааныгар иэринэн, дууатыгар ылынан улааппыт оо, уус-уран тыла эрэ сайдарынан муурдаммакка, сиэр-майгы ттнэн иитиллэн, чгэй, куаан рттэри сыаналыыр, ырааы толкуйдуур, боломтолоох, кэтээн крр дьоурдаах, тулалыыр айылатын, эйгэтин убаастыыр кии буола улаатар.

Ити курдук, олохону кыра сааыттан билсэн этигэр – хааныгар иэринэн, ылынан улааппыт оо:

· йдн истэр  дьоура сайдар;

· Олохо  тылыгар – гэр  интэриээ  ууктар;

· Трбт норуотун былыргы  олоун - дьааын кытта билсэр;

· Ырааы  толкуйдуур, ыраалыыр буолар, ойуулаан – дьннээн, уобарастаан  кртэ сайдар;

· Тулалыыр  айылатын, эйгэтин  убаастыыр, чгэй - куаан  рттэри  араарар, трбт норуотунан киэн туттар кии буола улаатар;

· Айыы сыралын  иэринэн, сахалыы сиэрдээх  кии  кэрэмээ буолар кыахтанар.

Олохо  оону иитэр-рэтэр  кыаын  таба  туанарга  срн  боломто  ыалга, оо тэрилтэтигэр  олохо эйгэтин тэрийиигэ ууруллар. Олохону  оскуолаа киириэн  иннинээи саастаах  оо тэрилтэтиттэн саалаан, олохтоохтук  толкуйдаан  сыыйа  улэлээин барыахтаах.

Саа хараа  арыллан, кулгааа чоройон, мэйиитэ хойдон эрэр кырачаан кииэхэ  тоо  олохону тиэрдэ сатыыбытый?  Олохо  сээнигэр  оосыстыа суоа, олохо  тобул  санаатын  олоор суолдьут сулус  оостуо  суоа диэн тооостоох кэми таба тута сатыахтаахпыт. Учуонайдар этиилэринэн кыра  оо эт мэйиитинэн  сорох  тгэни ситэ  йдбтр да, истибитин – крбтн  тгэх  йгэр, долоойун  улаатыгар хатаан  иэр, йэлээх  сааыгар  сппэт билиигэ, кргэ, йдблгэ  кубулутар. Ол иэриммит  йдблэ, кртэ  сорох  тугээ  быаарыылаах  тирэх  буолуон сп диэн бэлиэтииллэр.

Оо  кыратыгар, 3-6 сааыгар ордук  ылбаай, ааас буолар, билэ – кр  сатыыра кстээх. Кини билбэтиттэн толлубат, йдбтттэн  инибэт, сатаабатыттан  саллыбат, баардар эрэ  оо  харса  суох тсэ турар. Оо ити  сааын  млч  туттахпытына, кини  олохону ылынара ардыгар сабыллар, бтэйдэнэр. Онон ооо  олохо тиийбэккэ хаалар кутталлаах.

Оо  олохону  кэрэхсииригэр, тылын-н арааран истэригэр, истибитин  йдргэр кини  йгэр-санаатыгар  олохо эйгэтин  омооно, ксттэ  скхтээх. Ол омоон скрэ  уустук суол, ураты  рттээх  лэ. Итиннэ  оону иитэр-сайыннарар эйгэни барытын хабан иитээччи улэлиирэ эрэйиллэр. Кэрэ эйгэ уонна тулалыыр эйгэ, айыла  эйгэтэ, трт культура эйгэтэ, урамньы, ийэ тыл  уонна ркн  й эйгэлэрэ, уо.д.а. тээ  дьрэлээн бараллар.

Ити  дьрэлэии  иинэн  оо ылыныытыгар  олохо  олоун-дьааын эйгэтин ситэ-хото тэрийэ сатыахтаахпыт. Оо тулалыыр эйгэни ылынар уратыта  диэн  кини  тутан-хабан, оорон-алдьатан, бэйэтэ дьайан ылыныыта  буолар. Ол курдук, оо сыттаан-амсайан, илиитин иминэн  даайан, хараынан крн, кулгааынан истэн,  туттан-туанан  билиини  иэринэр.

Оо олохоо сыстар эйгэтин  скэтиигэ саха былыргы малын-салын,  улээ-хамнаска туттар тэрилин, сэрии сэбин-сэбиргэлин, саха  трт  аын-лн, тааын-сабын, киэргэлин-симэин булан-талан, оорон-тутан  оо таба туттарын, оонньуурун  курдук  гына , оо  тэрилтэтин усулуобуйатыттан  крн туспа  хос, ол  эбэтэр олохо  хоун  тэрийиэххэ сп. Ыытыллар  лэ  араас  сыалыттан-соругуттан крн хос  иигэр араас муннуктарга  арааран ооруохха  сп. Ол  курдук,  олохо хоугар  оо  бэйэтин  кыаынан тутан-хабан  оорбут  ооуктарын, трппттэрин, иитээччилэрин кытта  оорбут  лэлэрин эмиэ туруоруохха  сп. Оо бэйэтэ кыттыгастаах буолла5ына, олохо  хоугар ордук кхтхтк  оонньуур, крбтн-истибитин тргэнник ылынар.

Кэрэ  эйгэ н  оо иэйиитин  уугуннаран, уйулатын таарыйан  олохону  дириник ылыннарыахха сп. Саха музыкатын, с дойду олохтоохторун ырыаларын-тойуктарын  иитиннэрии, оуохайы  ооо рэтии, олохо олугун ис  хооонунан  нк -битии туруоруу  олохо дьонун ураты иэйиитин киниэхэ арыйар. Маны  сэргэ  с  хооону, сомоо-домоо тыллары, чабыраы, гэни  бииргэ  дьрэлээин олохо тылын  смэтин  ооо тиэрдиигэ тирэх буолар.

Оо  олохоо сыстар эйгэтин тэрийиинэн биир  срн салаатынан буолар театр. Урамньы оонньуута ооуйулатыгар ураты дьайыылаах.Оо тэрилтэтигэрноруот тылынан  уус-уран айымньытын олохону  билииннэриигэ театр  оонньуутун туаналлар. Театр кмтнэн  тулалыыр  эйгээ  интэриэи, олоххо  кэрэни, кндн  йдн  кррг, сыаналыырга, кэрэни кэрэхсиир сыалын ситииллэр.

Театр оонньуута  хас да крнээх: клк, остуол, фланелеграф, тарбах, куукула уонна  оо бэйэтэ хамсанан оонньуур  театра. Куукула  театрыгар  оо бэйэтэ хамсаммакка-имсэммэккэ, куукуланы хамсатан  оонньотор. Итини таынан персонажтар кстмнэрэ, тэрил эгэлтэ  ооо  бэриллэн кини олохону  кл оонньуур. Ол оонньуу  оо  срээр-быарыгар  киирэр, йгэр-санаатыгар хатанар. Оонньуу сылдьан  оолор бэйэ-бэйэлэрин  рэтэллэр, ситэрсэн  биэрэллэр. Инньэ гынан оо бэйэтэ да йдбкк  олохо ис  хооонун, тутулун билбит буолар. Онуоха чуолкайдык, оруолун таба биэрэн саарыыта-иэриитэ улахан оруоллаах.

Урамньы  оонньуутугар  оо  олохону  дьйтгэр  срн киэргэтэр, сэргэхситэр чааынан музыка, тыас-уус, саа-иэ буолар. Спк талыллыбыт музыка оо хамсаныыны ылынарыгар, онтон хамсаныы музыка уобараын арыйарыгар кмлр. Ити курдук кэрэ эйгэ бары крн  туаныы  ситииилээх буолар.

Оо театрын уратыта:

-  кыра оолорго 20-чэ, улахаттарга 30-ча мнтэ устата ыытыллар;

-  8-10 оо кыттар;

-  улахан декорация туттуллубат;

-  оо ааар, этэр тиэкиэ олус  уун  буолбат, сааын учуоттаан  ооуллар;

-  оруолу  толорууга  оонньуу  быыытынан ыытыллар;

-  бастаан биир саастыылаахтарын ортотугар толорон  крдрллр, онтон кэлин киэн  эйгээ тахсыахтарын  сп;

- киэн  эйгээ тахсыах иннинэ бары бииргэ оонньоон  крн бэлэмнэниэхтэрин наада, ол эрээри  бэлэмнэнии  да 30 мнтэттэн  уаабат. Сааралларыгар  ыараратар  оолору биирдиилээн дьарыктыыр ордук. Бары бэлэм курдук буоллахтарына, уопсай бэлэмнэнии ыытыллар.

-  спектакль  ис  хоооно  ооо интэриэинэй, йтн  этэригэр  дьоус буолара ордук.

Оо  олохону оонньоон, хамсанан, толорон  крдрднэ:

· Трбт норуотун культуратыгар, тылынан уус-уран айымньытыгар, театрга интэриээ  скр;

· Театр оонньуута трбт норуотун культуратын  иэринэригэр, уус-ураннык, номооннук саарарыгар  кмлр;

· Оо  йг  тутар  дьоура  сайдар. Кыра сааыттан  олохо олуктарын  йг  тута  рэммит  оо кэнники  оскуолаа  ситииилээхтик  рэнэр;

· Туойарга  рэнэр. Тойуксут оотыына  уун, олохо  тылын-н  ис  хооонугар сп тбэиннэрэн  кии  кулгааар кэрэтик  ииллэр гына  матыыптаан, куолаын араастаан кубулутар. Тойук киэргэлин – кылыаы  сптх миэстэтигэр таба туттар;

·  Оо срн дьарыгын оонньууну  кытта  сибээстээинэн  оолору кытта  ыкса бодоруа рэнэр.

Оо тэрилтэтигэр  олохону туруоруу  олус  уустук,  итээстэр, ыарахаттар баар буолуохтарын сп:

-  оо сайдыытыгар  театр  оруолун  йдбт буолуу.

-  театр оонньуута элбэх бириэмэни, сыраны ыларын  быыытынан  боломто ууруллубат буолуута.

-  олохо  кээмэйэ  улаханынан  оотолоруутугар уустуга.

-  олохо  ырыатын-тойугун, тыаын-ууун, н-дьнн, омунун-тлнн толору биэрии  оо сааын уратытынан кыаллыбат.

-  олохону толорууну, туруорууну  оо эт  кулгааынан  истиитэ, кртэ  аыйах, суох да5аны буолуута буолар.

Бу  кстн  туоратар сыалтан  оолору театры кытта  билииннэрии, ону  таынан бэйэлэринэн оонньотон  крдр  барара  ирдэнэр. Оо театр оонньуутугар  трппт, иитээччи  кмт  суох ыытыллыбат. Иитээччи тус  бэйэтин кхтх  кыттыытынан, трппт  кытыннаран  оолору  клр.Онон театр оонньуутун  сайдыыта  сптх усулуобуйаны тэрийииттэн тутулуктаах. Ол курдук, оо тус кыаыттан, ону  таынан  трппт, иитээччи  оо оонньууругар  сыыаннарыттан  быаччы тутулуктаах.

Иитээччи  оо ис кыаын, уйулатын, таымын, тас ксттн  барытын  учуоттаан  уонна саамай срнэ итээйэн, кини  кыаар эрэнэн туран улэлиир, ууйар.Оону кыра  сааыттан бэйэтин омугун  тылыгар-гэр, трт култууратыгар  ууйдахха, рэттэххэ толору сайдыылаах, киэн билиилээх-крлээх, икки атаар бигэтик  ктэнэр кии нэн тахсар. Оону сайыннарыыга, иитиигэ олохону иллэ  кэмэ эрэ буолбакка  дьарык уонна курууок  быыытынан киллэриэххэ сп. Курууокка  оону куолаан толорууга уонна оруолларынан  ллэрэн спектакль туруорарга  рэтиллэр. Олохону  ооо тиэрдэр  срдээх уустук, сыралаах  лэ. Ооо  олохо срн идеятын – кн улууун  айыы  аймаын олоун  хараа  кстэртэн, стх биис уустартан  кмскээин буоларын – тиэрдэ сатыахха наада.

Олохону  билииннэрэргэ  чааынан наардаан киллэриэххэ соп:

· Олохо киириитэ. Бухатыыр  трбт  трдн-ууун, дойдутун-сирин, кини  дьнн-бодотун, тааын-сабын, сэбин-сэбиргэлин хоуйууну.

· Олохо  хайаан да трттээх: олохо геройа – бухатыыр дьонун-сэргэтин кытта эйэлээхтик олордоуна, абааы бухатыыра кэлэн, саба туэн, уоран-талаан, балтын эбэтэр  кыыын былдьаан барара кстр. Эбэтэр  абааы уола атын  айыы дьонун лрн-рн барбытыгар бухатыыры «суон дурда», «халы  хахха» буол диэн  ыыралларын.

· Айыы бухатыыра абааы бухатыырын  кытта охсууутун.

· Улуу бухатыыр олохо  с  дойдутугар: ээ, аллараа, дойдуларынан  охсуан, ынырыктаах абааылары  кыайан-хотон, айыы дьонун быыаан  трбт дойдутугар-сиригэр кэлэрин.

· Кинини айыы дьоно уруйдаан-айхаллаан  крсллрн. Олохо геройдара  холбоон кии-с трд  буолалларын бэлиэтээн улуу уруу  тэриллэрин, уйгу-быйа ыыах  ыалларын.

· Олохоо атын уобарастар баалларын: р Аар тойон – Кн, Аан дойду иччитэ – Алахчын Хотун, Арсын Дуолай (буор, л  уобараа), Дьыла Хаан, Аал Луук мас, удааттар, уот, уу, от-мас иччилэрэ, Сорук Боллур уол, Симэхсин эмээхсин, Сээркээн Сээн.

Олохо ис  хооонун  оо билэрин  ситиэн эрэ баран, билбитин  йг  хатаан  хооонунан аахтара рэтиллэрэ  ордук буолуо.

Оо араас, олохону ылынар-ылыммат  оо эмиэ  баар буолуон сп. Иллэ  кэмэ  биирдиилээн оону  кытта лэ барара ирдэнэр.

Бииги  билии сорукпут  – оо олохоо сыстар эйгэтин тэрийии  буолар. Ол аата, олохохоун, музейын тэрийэн, араас  оонньуу  крн  оорон, оонньотон, дьарык  эбэтэр  курууок  быыытынан киллэриэххэ  сп.

Тмктээн  эттэххэ, оо  олох  кыратыттан  олохоо  кулгааын  арыйдахха, олохону  этигэр-хааныгар  иэриннэинэ, сиэр-майгы  ттнэн  иитиилээх, чгэй-куаан  рттэри  сыаналыыр, ырааы  толкуйдуур, тулалыыр  айыланы  убаастыыр  кии  буола  улаатар. Трбт  тылы  дириник биллэрии, кини  тыыныгар  иитии  бу  тылынан  саарар  норуот  култуурата  салгыы  сайдарыгар, гэстэрин  йэтитэригэр, клнэ  скргэр  улахан  суолталаах. Тыл  кмтнэн  олох  бары уустук  чахчыларын, баай  муудараын  дбнк, судургутук, дириник  итээтэр, йдтр  кыах  скр. Трбт  тылын  кэрэхсиир, баай  айылатын  билэргэ  талаар оо  сайаас  тыллаах  кии  буола  иитиллэр.

Олохо  оонньуулара

Олохо – олоу хоуйуу диэн йдбллээх тыл. Ханнык баарар омук бэйэтэ киэн туттардаах, дьоо кэпсиирдээх буолар. Бииэхэ, сахаларга оннук киэн туттарбыт – бгэлэртэн утумнаан кэлбит тылынан уус – уран айымньыбыт  крн  эгэлгэтэ: чабырахтар, остуоруйалар, таабырыннар, гэлэр, тойуктар – барыта саха норуота ркн йдн, уус-уран хомоой тыллааын, сайдам санаалааын, ыраас ыралааын, нэр-сайдар кэскиллээин туоулуур. Олортон бииги сахалар киэн туттуубут олохо буолар. Сахалыы санаалаах сайдам, сайаас ыччаты иитэргэ трт култуура рээр оону кыра сааыттан ууйуу аныгы олох ирдэбилэ буолар.

Олохо баай тылын-н оо тылын сайдыытыгар, сиэргэ-майгыга  иитиигэ туанарбыт таынан, эти-хааны эрчийиигэ, олохо  уус –уран тылын – н  билииннэрэргэ  остуол уонна  хамсаныылаах  оонньуулары  туаныахха сп.

Олохону ооо билииннэрии, тиэрдии элбэх лэни-сыраны, ураты сыыаны эрэйэр. Ол иин оонньуу быыытынан тэрийдэххэ, оо ордук тргэнник ылыныа этэ. Оо  оонньуурун сблрн таба туанан оолорго араас оонньуулары толкуйдаан, билбиттэрин – истибиттэрин чиэтэн, оонньууну хаан, ханнык  баарар кэмэ оо  баатын, интэриэин  учуоттаан ыытыллара ордук.

Бу оонньуулар оо тыла- байарыгар, мындыр й  сайдарыгар, тулуурдаах, сиэр-майгы ттнэн иитиилээх буоларыгар  туалаах буолуохтара.

 

Остуол  оонньуулара:

«Бухатыырдар крэхтэрэ»

Сыала:1. Олохоо интэриэи  тардыы.

2. Бухатыырдар  ааттарын билэргэ рэтии.

Оонньуу  барыыта:  3 оо оонньуур. Оо кубигы быраан хас харах тсптнэн айанын саалыыр. Ким урут  тиийбит  кыайар.

«Айан  алгыа»

Сыала:  Алгыс йдблн биэрии, т сыыаа сиэрдээх  буоларга  иитии, тарбах  былчыын  сайыннарыы.

Туттар тэрил:  Хас да чааска кырыллыбыт  ойуу, ойуу  угар хоруопката.

Оонньуу барыыта:  Оолор кырыллыбыт  хартыынаны  хомуйаллар.  Алгыс  ис хооонун быаараллар.

«Эрчимэн Бэргэн, Хаачылаан Куо»

Сыала:  Олохо геройдарын  аатын, кинилэр  таастарын, кыыс  киэргэлин, симэин билиилэрин чиэтии.

Туттар тэрил:  Кыыс, уол, кинилэр  таастара, симэхтэрэ.

Оонньуу барыыта:  Оо бастаан геройун аатын этэр. Онтон киниэхэ сптх тааы, киэргэликэтэрдэр, кэпсиир, быаарар.

«Олохо  геройдара»

Сыала: Олохо геройдарын ааттарын, крн билэллэрин ситиии.

Туттар тэрил:  Кырыллыбыт  олохо геройдарын урууйдара.

Оонньуу барыыта:Оо бастаан ханнык геройу хомуйарын этэр, онтон кырыллыбыт  ойуулартан хартыынаны хомуйан тааарар.

Хамсаныылаах  оонньуулар:

Хамсаныылаах  оонньуу  срн сыалынан ооо олохо геройдарын билииннэрии, тылын-н тиэрдии, сайыннарыы, тргэнник сптх  быаарыныыны  ылынарга, кутталы утары хорсуннук барарга, мчч кт сатыырга, оонньуу быраабылатыгар уонна  ис  хооонугар сп  тбэиннэрэн  бэйэ-бэйэни  быыыырга, харыстыырга  рэтии буолар.

Оонньуу быраабылата: 

1. Хамсаныылаах оонньууга срн быраабыла тутууллар, ол эбэтэр хонуу устун тгрктэн тгрккэ сыыары тутан сыарыйаллар.

2. Оонньууга срн геройу таларга сэрэбиэйдээн быаарсаллар эбэтэр ааынньыктары тутталлар. Куотааччылар миэстэлэригэр бэйэ-бэйэлэриттэн т ыраах, чугас тураллара кллэрэ. Тутааччы кинилэртэн тэйиччи туора эбэтэр утары турар.

3. Хас биирдии оонньооччу иккилии тгрктээх. Биир тгрг сиргэ ууран ол рдгэр турар, иккиин илиитигэр тута сылдьар. Тутар тгргн хамсаппакка иккиин аттыгар сыыары уурар, онно атыллаан эбэтэр сыарыйан баран, хаалбыт тгргн илиитигэр ылан тутар. (Куотааччылар тгрктэрэ 25-30см., тутааччы 38-40см.)

Хас биирдии оонньуу иннинэ  иитээччи олохо тылын этэр, оолор хатылыыллар. Олохо тыла рэ-дьрэ ситимнэнэн ииллэр буолан оо тргэнник ылынар. Кини хамсаныы н тыл суолтатын йдр. Уустук тыллары атын тылынан тута быаарыллар. Оонньуу кэнниттэн  иитээччи  оолорунан ырыттаран крр ордук.

Оонньууга срн уобараска киллэрэр туугар араас атрибуттары, мааскалары туттуохха сп. Тгрктэри (ии) сахалыы оуорунан киэргэтэр, оонньуур хонууга тардыллар сурааыннары  эмиэ араас нх  ситии, салама быыытынан киллэрэр оо сргэтин ктр, кэрэхсэтэр.

«Мэччирэнээх  алааска»

Сыала: Олохо тылын-н суолтатын йдргэ, хайысханы  араарарга, туаайыылары рэтии: хоту, соуруу, илин, араа. Оо толкуйдуур, хараынан холуйан крр дьоурун сайыннарыы.

Туттуллар тэрилэ:  Оонньонор хонуу алаас быыылаах, ортотугар кл, алаас илин тт кн ойуута, хоту диэки кэбииилээх  от, соуруу диэки тыа ойуута, кыракый мээйдэр бааллар, сороо миэлинэн урууйданыан сп. Хас биирдии ооо, тартахха туллар гына, кэннигэр, ыстааныгар эбэтэр саатыгар лиэнтэ кыбытыллар.

Оонньуу барыыта:Оонньууну  Айыы киитэ сылгыыт саалыыр:

«Тардыстар  далаам

Миинэр  миэм

 Клнэр  клм

Кн Дьгй оото

Алааспар тиэрдиий», - диир

 

«Сылгылар» (оолор) хардараллар:

«Сиспиттэн тэииннээхпин

Кхсбттэн кнтстхпн

Айыы киитэ

р срг  ксэт!

Сыспай  сиэллээи  дэлэт», - бары бииргэ этэллэр.

Араас хайысханан ооуллубут «хонуунан» ууоргу сурааыа тиийиэхтээхтэр. «Айыы киитэ эккирэтэн лиэнтэлэри ыла сатыахтаах, ылларбыт оо тутуллубутунан ааыллар. «Тэииниттэн туттарда», - диэн буолар. Сылгыыт ойууламмыт мээйдэри кыйа барар, ол курдук мастары быыстарынан буолбакка, ырааыйанан айанныыр, кл эмиэ тумнар. Сылгылар крлээх окко киирдэхтэринэ, эмиэ тутуллубутунан ааыллаллар. Сылгыыт кинилэри кйэр, хаайар. Олох ыксаабыт сылгы кл ортотунан барар, сылгыыт барбат. Бастакы сылгыны тутан баран: «Биэстэн биири доуурдаан туттум, эрэйим тилиннэ, эрчимим эбилиннэ» - диэн санаатын ктнэр. Сылгыыт хайа туаайыынан барарын быаарар: «Араанан кйэбин, илин диэки барыахха о.д.а.» Сылгылар киниэхэ туттарбакка дьулуаллар, лиэнтэлэрин харыстыы сатыыллар. Сылгыыт элбэх сылгыны туттаына: «Халтай хаампатым, сииккэ сиэлбэтим, , сиэр сиэллээи сиэллэрэн ситтим», - диэн тылларынан оонньууну тмктр. Хас сылгыны туппута лиэнтэтин ахсаанынан быаарыллар. Онон крн оонньуу кыайыылааын быаараллар.

 

«Балыксыт»

Сыала:  Уу иччитин, олохо тылын-н билииннэрии. Сиэри-туому йдт. Билиилэрин-крлэрин дириэтии.

Тэрилэ:  Оо аайы атаар балык баайыллар. Балык крнэн крн халы хордуонтан кырааскалаан ооуллар.(собо, сордо, кндбэй о.д.а.).

Бэлэмнэнии лэ:  Саалаа миэлинэн улахан тгрк тардыллар, бу кл буолар. Бу ииттэн балыктар тахсыа суохтаахтар.

Оонньуу барыыта:  2-3 оо балыксыт буолар. «Бгн кимиэхэ байанайа тосхойуон, кх далай иччитэ Кх Боллох оонньор кими к